بهترین برنامه تغذیه برای خیار
مقدمه
خيار بعـد از گوجه فرنگي، كلم و پياز از سبزي هاي مهم در دنياسـت. اگـر چه از لحاظ كالري و مواد غذايي در سـطح بـالايي قـرار نـدارد وليكن يكي از منـابع تـأمين ويتـامين و مـواد معـدني در رژيـم غذايي انسان است . گیاه خیار برای اولین بار در جنوب شرقی آسیا کشف شد بطوریکه در کشور چین و هند، چهار هزار سال قبل کشت خیار انجام می شد. امروزه خیار به طور گسترده در جهان كشت مي شـود. اين گياه در بسياري از نقاط كشور ما نيـز در هـواي آزاد و به صورت غير گلخانه اي كشت مـي شـود. خیار گلخانه ای به جای رشد در سطح زمین به طور عمودی در داخل گلخانه رشد می کند و به دلیل کنترل شرایط محیطی مانند درجه حرارت، رطوبت و هوا در واحد سطح بیشترین محصول تولید شده به طوری که نسبت به هوای آزاد 5 برابر افزایش تولید دارد. در هر متر مربع بالغ بر 21 کیلوگرم خیار تازه بدست می آید. این گیاه محصول مناطق گرم و معتدل است که درجه حرارت مورد نیاز آن بین 18 تا 24 درجه سانتی گراد می باشد.
مشخصات گیاه شناسی بوته خیار
خیار با نام علمی Cucumis sativus و نام انگلیسی cucumberگیاهی یکســاله از خانواده کدوئیان اســت که حدود 30 گونه آن در آســیا و آفریقا به ثبت رسیده است. ریشه خیار ســطحی و گســترده اســت و فقط تعداد معدودی از ریشــه ها می توانند بیش از عمق 5/0 متری نفوذ کنند. انشــعابات زیاد اطراف ریشــه باعث می شود تا سیستم ریشــه ای این گیاه ســطحی و در عمق کمی از خاک قرار گیرند ولی درخاک های ســبک می توانند تا عمق 80 ســانتی متری نیز نفوذ کنند.
برگ هــای بوته خیار بسیار پهن و بزرگ بوده و رنگ آن سبز روشن است و به وسیله دمبرگ هایی بزرگ به صورت متناوب به ســاقه متصل شده اند.
ساقه خیار به رنگ سبزروشــن، آبدار و داراي پوســت نازك است. بســته به نوع رقم و جمعيت ممكن اســت كرك ها و يا خارهايي در روي ســاقه ملاحظه شود. معمولا بوته خيار بين 5 تا 8 ســاقه فرعي مشــاهده می شود.
گلها نر یا ماده هستند که روي یک پایه قرار دارند یعنی گیاه خیار یک پایه است . تعداد گلهاي نر همیشه زیادتر از گلهاي ماده بوده و قبل از گلهاي ماده ظاهر می شود . طول عمر بوته خیار کوتاهتر از طول عمر سایر گیاهان این خانواده بوده و احتیاج آن به گرما نیز کمتر می باشد به حدي که پاره اي از متخصصین آن را بین گیاهان فصل خنک قرار می دهند در عمل هم خیار میوه بهار و پاییز است مخصوصا در نواحی گرم که بوته خیار در تابستان خشک شده از بین می رود .گلها نر یا ماده هستند که روي یک پایه قرار دارند یعنی گیاه خیار یک پایه است . تعداد گلهاي نر همیشه زیادتر از گلهاي ماده بوده و قبل از گلهاي ماده ظاهر می شود . طول عمر بوته خیار کوتاهتر از طول عمر سایر گیاهان این خانواده بوده و احتیاج آن به گرما نیز کمتر می باشد به حدي که پاره اي از متخصصین آن را بین گیاهان فصل خنک قرار می دهند در عمل هم خیار میوه بهار و پاییز است مخصوصا در نواحی گرم که بوته خیار در تابستان خشک شده از بین می رود .
ميوه خيار از نظر گياهشناســي شفت به حســاب مي آيد كه برون بر نازك، ميان بر گوشــتي و درون بر آن به علت حضور بذر نيمه سخت اســت. رنگ ميوه از سبز روشن تا سبزتيره متغير و ســطح آن مي تواند كركدار، داراي خار و يا فاقد هر دو باشــد. به طور كلــي صفات ظاهري ميــوه عامل مهمــي در شناســايی و طبقه بندي ً ميوه جمعيت هاي گياه بشــمار مــي رود. معمولا خيار نارس برداشــت مي شود مگر اينكه توليد بذر مد نظر باشــد. در صورتي كه ميــوه خيار به موقع چيده نشود، رشد آن ســاير گل هاي ماده را تحت تاثير هورموني قرار مي دهد و رشــد ساير ميوه هارا كند ويا متوقف مي كند.
نیازهای اساسی رشد خیار
گیاه خیار در شرایط نیمه استوایی رشد می‌کند. بهترین شرایط برای رشد این گیاه دمای بالا، رطوبت و شدت نور زیاد به همراه دریافت مداوم آب و مواد مغذی است. با کنترل آفات و تحت شرایط محیطی و تغذیه‌ای مطلوب، گیاه به سرعت رشد می‌کند و بازده تولید محصول بالایی خواهد داشت. ساقه اصلی، شاخه‌ها و پیچک‌ها به سرعت رشد می‌کنند. از سوی دیگر خیارها نسبت به شرایط نامساعد محیطی بسیار حساس هستند و کمترین مقدار استرس روی رشد و بهره‌وری آنها تاثیرگذار است. گیاه خیار در شرایط نیمه استوایی رشد می‌کند. بهترین شرایط برای رشد این گیاه دمای بالا، رطوبت و شدت نور زیاد به همراه دریافت مداوم آب و مواد مغذی است. با کنترل آفات و تحت شرایط محیطی و تغذیه‌ای مطلوب، گیاه به سرعت رشد می‌کند و بازده تولید محصول بالایی خواهد داشت. ساقه اصلی، شاخه‌ها و پیچک‌ها به سرعت رشد می‌کنند. از سوی دیگر خیارها نسبت به شرایط نامساعد محیطی بسیار حساس هستند و کمترین مقدار استرس روی رشد و بهره‌وری آنها تاثیرگذار است.
نیازهای اساسی برای رشد خیار عبارتند از:
روش های کشت خیار
به طور کلی دو روش برای کشت خیار استفاده می شود:
- کشت مستقیم
در این روش کشت، بذرهایی که قبلأ داخل پارچه های نم دار پنبه ای به مدت 48 ساعت در دمای معمولی اتاق خیسانده شده را در محل کشت قرار داده و کمی شن و خاک سبک روی آن می ریزند. قبل از کشت زمین مورد نظر را بصورت گاورو درآورده تا بذر بتواند به راحتی جوانه زده و رشد نماید. در این روش، بذر در عمق 2-1 سانتیمتری زمین کاشته شده و روی آن را با کمی بافت سبک مانند پیت، ماسه و پیت ماس پوشانده و بعد از 3- 2 روز برگ ها از خاک ظاهر می شود. فاصله بذرها روی ردیف کشت 41 سانتیمتر می باشد و کمتر از این باعث علفی و رویشی شدن گیاه خواهد شد و در نتیجه محصول دهی را کاهش خواهد داد.
- کشت نشاء
این روش برای رشد بهتر گیاه و پیش رس کردن محصول و یکنواختی بوته ها، کاربرد بالایی دارد. در این روش از گلدان های آماده که از جنس پیت، نایلون و مقوا هستند به عنوان ماده زمینه ای استفاده می شود و در انتهای گلدان معمولا 5-4 سوراخ ایجاد می شود تا آب اضافی بصورت زهکشی از آن خارج شود.
استفاده از این روش باعث صرفه جویی در هزینه و امکانات و زمان خواهد شد. در فصل زمستان اگر کشت بصورت مستقیم انجام شود، از زمان جوانه زنی بذر تا نشاء کامل 41-31 روز به طول انجامیده و هزینه نگهداری آن بسیار بالا خواهد بود لذا استفاده از محیط خزانه در مصرف سوخت و کنترل عوامل بیماری زا صرفه جویی شده و در آخر می توان از نمونه های قوی و با کیفیت به عنوان نشاء در زمین اصلی استفاده نمود. به دلیل فقر مواد غذایی و نامساعد بودن عوامل محیطی نظیر نور، دما و CO2 ،رشد نشاء کم و رنگ آن زرد می شود و در صورت نامناسب بودن عمق کشت بذر و نامساعد بودن دمای خاک و بیماری ها، جوانه زنی آن ها با مشکل روبرو می شود. با حمله عوامل بیماری زای قارچی و نیز با آبیاری بیش از حد پوسیدگی ریشه و بوته میری اتفاق می افتد.
تهیه نشاء خیار در خزانه به سه روش انجام می گیرد که در هر سه مورد قبل از کشت، بذرهای خیار به مدت 24-12 ساعت قبل در آب ولرم قرار می گیرد تا خیس خورده و متورم شود و سپس به روش های مختلف زیر، عملیات کشت انجام می شود
- کشت بذر در گلدان نشاء
- کشت بذر در سینی های نشاء و انتقال آن به گلدان های نشاء
- کشت بذر روی زمین خزانه
فواصل کشت
بسیاری از پرورش دهندگان تصور می کنند با افزایش تعداد بوته در واحد سطح ، قادر به برداشت محصول بیشتري خواهند بود ولی اشتباه می نمایند زیرا نه تنها امکان برداشت بیشتر محصول میسر نیست بلکه عملیات نگهداري کندتر و امکان بروز بیماری ها بیشتر خواهد شد . در هر حال تراکم کشت بستگی به عواملی مانند نوع خاك و زمان کشت دارد ، در خاك قوي و کشت تابستانه که شاخ و برگ گیاهان بیشتر از حد معمول است تراکم بوته کمتر خواهد بود . ولی در کشت زمستانه و خاك سبک این تراکم می تواند کمی بیشتر شود ، که متوسط پیشنهادي بین 2 تا 5/2 بوته در متر مربع خواهد بود.
میزان کود مورد نیاز خیار در مراحل مختلف رشد
احتیاج خیار به کودهاي مختلف بستگی به نوع خاك و ذخیره مواد غذایی موجود در آن دارد. براي تعیین مقدار کودهاي مورد احتیاج گیاه باید قبل و بعد از کاشت خیار در فواصل معین از خاك نمونه برداري شده و میزان مواد غذایی در آن توسط آزمایشگاه اندازه گیري شود. پس از اینکه دانستیم چه عناصری برای رشد خیار مهم هستند و با آزمایش خاک کمبودها و مشخصات خاکمان را نیز بررسی کردیم، باید طبق مراحل رشد مختلف این گیاه، زمان بندی دقیقی در برنامه کوددهی خیار تنظیم کنیم.
- مرحله رشد
- قبل از کاشت
- نوع کود
- مصرف کودهای اوره فسفاته و پتاسه و کودهای حیوانی پوسیده و گوگرد (با توجه به آزمون خاک )
- طریقه مصرف
- مخلوط کردن با خاک
- مرحله رشد
- قبل از انتقال نشا
- نوع کود
- محلول اکتیواتور
- طریقه مصرف
- غوطه ور کردن در محلول
- مرحله رشد
- بعد از انتقال نشا
- نوع کود
- کودهای ازته یا اوره و کودهای حاوی امینواسید
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
- مرحله رشد
- رویش اولیه گیاه
- نوع کود
- کود ان پی کی با درصد فسفر بالا
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
- مرحله رشد
- قبل از گلدهی
- نوع کود
- کودهای فسفر بالا
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
- مرحله رشد
- شروع گلدهی
- نوع کود
- کودهای کامل سه بیست ان پی کی و هیومیک اسید
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
- مرحله رشد
- تشکیل میوه
- نوع کود
- کود های با درصد بالای پتاسیم مانند 36-12-12
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
- مرحله رشد
- رسیدگی میوه
- نوع کود
- کود های پتاس بالا و کودهای کلسیمی
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
آفات و بیماری های خیار
شته جاليز(Aphis gossypii)
اين آفت در تمام گلخانه هاي ايران به خصوص در مناطق جنوبي كشور زيان شديدي به جاليزكاري ها وارد مي كند . گياهان جاليزي از جمله خيار و گوجه فرنگي مهم ترين ميزبان اين شته در گلخانه ها هستند. زندگي شته جاليز به صورت گروهي و كلني است و ابتدا در زير برگ ها مستقر شده و بعد مي تواند تمام گياه را آلوده كند . مكيدن شيره نباتي گياه باعث فقر مواد كربوهيدراته شده و گياه را از رشد و نمو باز مي دارد. در گياهان آلوده برگ ها پيچيده شده و گل ها مي ريزند.
_ روش هاي پيشگيري
از بين بردن هرگونه پناهگاه شته ها از جمله علف هاي هرز ميزبان در داخل گلخانه و اطراف تا فاصله 4 متري
خودداري از انتقال گياهان و نشا از فضاي باز به محيط گلخانه.
خودداري از مصرف بيش از توصيه كود ازته.
تنظيم دماي گلخانه بين 25-20 درجه و رطوبت نسبي 60-50 درصد.
به كار گيري نوارهاي زرد رنگ چسبنده براي رديابي (Monitoring )و حذف آفت.
_ کنترل بيولوژيك
استفاده از كفشدوزك ها مانند كفشدوزك 7 نقطه و كفشدوزك هيپوداميا بسيار كاربردي است هر لارو كفشدوزك 7 نقطه تا يك صد عدد شته را مي خورد. همچنين استفاده زنبورهاي پارازيتوييد شته بالغ ( Aphidius matricariae )بسيار مفيد است. مگس هاي سيرفيده و بالتوري ها و نيز عوامل كنترل ميكروبي و قارچي متعددي بر عليه شته ها معرفي شده اند.
_ كنترل شيميايي
برای کنترل شیمیایی اين آفت مي توان از حشره كش هايی با منشا طبيعي مانند دي – اتانل آميد روغن نارگيل (پاليزين) و نيكوتين استفاده نمود. سموم ديكلرووس (ددواپ) و نيز پي متروزين(چس) كه داراي دوره كارنس پايين هستند براي كنترل شته ها در گلخانه توصيه شده است.
مگس هاي مينوز (mineres Leaf)
به آفت مينوز، معدنچي برگ هم گفته مي شود. در اثر تغذيه لاروهاي اين آفت از درون برگ و ايجاد دالان هاي زيادي در آن، فتوسنتز برگ به ميزان قابل توجهي كاهش يافته و برگ ها پيش از موقع مي ريزند. اين آفت همچنين با ايجاد زخم و سوراخ در برگ ها، موجب انتقال ويروس ها، باكتري ها، و قارچ هاي بيمارگر به بوته هاي آلوده مي گردد.
روش هاي پيشگيري و كنترل آفت
1. حذف علفهاي هرز از اطراف گلخانه
2. نصب توري استاندارد ضد حشره در محل درب ورودي و دريچه هاي تهويه گلخانه
3. بازرسي دقيق نشاهايي كه به گلخانه منتقل مي شوند
4. نصب كارتهاي زرد به ابعاد 40 در30 سانتيمتر به فواصل هر دو متر يا نصب نوارهاي زرد رنگ به عرض 30 سانتيمتر در اطراف گياهان براي شكار حشرات بالغ آفت
5. معاينه و بازد ید هفتگي برگ هاي گياهان و نيز كارت هاي زرد چسبنده براي تشخيص حضور آفت
كنترل بيولوژيك آفت با گونه هاي مختلفي از زنبورهاي پارازيتوييد مانند Dacnusa . Diglyphus , Opius –
كنترل شيميايي مگس مينوز بايد از مصرف مداوم يك سم اجتناب شود . زيرا اين حشره قابليت زيادي در بروز مقاومت به سموم داشته كه طغيان بعدي آفت را در پي دارد. سموم سيرومازين (تريگارد) و آزاديراختين (نيم آزال) براي كنترل اين آفت در گلخانه توصيه شده اند.
كنه هاي تارتن (Tetranychidae)
كنه هاي تارعنكبوتي يا تارتن از خانواده Tetranychidae و يكي از شايع ترين و خطرناكترين آفات عمومي در مزارع، باغات و گلخانه ها مي باشند. خسارت كنه دو نقطه اي به صورت تغذيه از برگ بوده و با كاهش فتوسنتز، كاهش مقدار ازت برگ و افزايش تبخير در برگ هاي خسارت ديده همراه است كه در نهايت منجر به كاهش رشد گياه و از بين رفتن كميت و كيفيت محصول و ارزش غذايي آن مي شود.
اين كنه ها شبكه نام نظمي از تارها را بر روي گياهان ميزبان ايجاد كرده و از طريق برگهاي مجاور از بوته اي به بوته ديگر جابجا مي – گردند. اين كنه ها معمولا در زير برگها به سر برده و به كمك قطعات دهاني سوزن مانند خود به نام استايلت، از سلول هاي سطح زيرين برگ تغذيه نموده و به بافت اسفنجي مزوفيل، پارانشيم نردباني و كلروپلاست ها خسارت وارد مي كنند. بنابراين ميزان كلروفيل و توانايي گياه براي فتوسنتز كاهش خواهد يافت . برگ هاي آسيب ديده داراي ظاهري منقوط، همراه با لكه هاي نقره اي خاكستري مايل به زرد هستند . در شرايط مناسب محيطي مانند گرما و رطوبت نسبي كم، در مدت كوتاهي جمعيت آفت به شدت افزايش يافته و برگ هاي شديدا آلوده زرد و خشك شده و خزان مي كنند.
روش هاي پيشگيري و كنترل آفت
1. رعايت بهداشت گلخانه مانند تميز كردن و حذف سريع بقاياي گياهي محصول قبلي، پيش از كاشت محصول جديد
2. شستشو و ضدعفوني گلخانه و حذف آلودگي هاي آن در فاصله بين دو كشت كه گلخانه بدون گياه است
3. خودداري از ايجاد هر گونه استرس در بوته ها كه موجب ايجاد حساسيت به كنه ها مي شود.
4. خودداري از مصرف كودهاي ازته كه افزايش حساسيت به كنه ها را به دنبال دارد.
در صورت بالا بودن جمعيت كنه دو لكه اي در گلخانه، با توجه به احتمال انتشار آلودگي به گلخانه هاي ديگر بايستي در اسرع وقت اقدام به مبارزه شيميايي با سموم مناسب نمود . براي اين منظور مي توان از سموم كنه كش اختصاصي مانند اوبرون(اسپيرومسيفن)يا هگزي تيازوكس(نيسورون) و يا يك سم حشره كش- كنه كش مانند آبامكتين (ورتيمك) يا فن پروپاترين(دانيتل) با رعايت دوره كارنس استفاده نمود.
بيماري هاي مهم خيار
سفيدك پودري خيار (Powdery mildew)
عامل بيماري قارچ Sphaerotheca. fuliginea است ،علايم مشخص اين بيماري پوشش پنبه اي سفيد تا خاكستري رنگ سطح و يا پشت برگ ها، و ساقه بوته هاست. شروع آلودگي از برگ هاي پاييني گياه و بصورت لكه هاي كوچك و مدور و سفيد رنگ در پشت برگ ها است كه به سرعت توسعه يافته و دو طرف برگ ها را فرا مي گيرد. برگ هاي مبتلا خشك و شكننده شده و ميريزند. در بوته هاي آلوده ميوه ها كوچكتر هستند و زودتر از موعد مي رسند. علاوه بر اين به دليل كاهش سطح فتوسنتز، مواد جامد موجود در ميوه خيار به ميزان قابل ملاحظه ا ي كاهش يافته و موجب بي مزه شدن آن مي گردند.
_ روش هاي كنترل بيماري
1. رعايت بهداشت گلخانه با حذف علف هاي هرز و ميزبان هاي اوليه بيمارگر
2. هرس اندام هاي گياه به منظور حذف بيمارگر انجام بهتر تهويه و نوردهي مناسب
3. عدم مصرف بيش از حد كودهاي ازته
4. رعايت دور و ميزان آبياري
5. تامين نور كافي در گلخانه ها با تامين روشنايي و يا استفاده از پوشش مناسب گلخانه و جهت جغرافيايي گلخانه(شمال- جنوب)
6. استفاده از ارقام متحمل و مقاوم به بيماري
_ کنترل شیمیایی
بر اساس مطالعه هاي انجام شده، قارچ كش هاي بيكربنات پتاسيم (كاليبان)، كروزكسيم متيل(استروبي)، تتراكونازول (دومارك) و تري فلوكسياستروبين(فلينت) در كنترل سفيدك پودري خيار به عنوان مواد شيمیايي موثر معرفي شده اند. توجه به اين نكته لازم است كه براي جلوگيري از ايجاد مقاومت قارچ عامل بيماري، مصرف سموم قارچكش در كنترل سفيدك هاي پودري بايستي بصورت تناوبي از سموم قارچكش گروه هاي مختلف سموم باشد . بايستي دقت شود غلظت مناسب قارچكش بطور كامل رو و پشت برگ هاي گياهان سمپاشي شود.
نکته: استفاده ازكود هاي حاوي فسفر بالا موجب افزايش گياه به بيمارگر مي گردد.
بیماری موزاييك خيار (Cucumber mosaic Virus)
ويروس موزاييك خيار (CMV )يكي از شايع ترين فاكتورهاي مهم كاهش محصول در كدوييان است. دامنه ميزباني مجموع جدايه هاي اين ويروس تا كنون بيش از 1300 گونه از 500 جنس از خانواده گياهان دولپه اي و تك لپه اي مي باشد. كليه كدوييان مانند كدو ، هندوانه ، طالبي ، خربزه و انواع گياهان زينتي نيز مورد حمله اين ويروس واقع مي شوند.
علايم ويروس موزاييك خيار به صورت لكه هاي سبز تيره و روشن به شكل موزاييك، كلروز عمومي، كوتولگي، نخي شدن برگ ها و كلروز يا نكروز موضعي (كه بسته به نوع استرين ويروس متفاوت است) مي باشد. علايم ويروس ابتدا روي برگ هاي جوان ظاهر مي شود و آنها را چروكيده و با لبه هاي برگشته در مي آورد و سپس فاصله ميان گره ها كوتاه و بوته به حالت روزت در مي آيد.
_ روش هاي پيشگيري و كنترل بيماري
هيچ نوع ماده شيميايي براي كنترل اين بيماري وجود ندارد و كنترل اين بيماري از طريق پيشگيري است که این اقدامات عبارتند از:
1. ضد عفوني گلخانه
2. تناوب زراعي حداقل2ساله
3. كاشت استفاده از ارقام مقاوم
4. استفاده از بذور عاري از ويروس
5. اقدامات بهداشتي از قبيل شستن دست ها با آب و صابون هنگام دست كاري گياهان
6. از بين بردن علفهاي هرز
7. نصب توري با سوراخ هاي ريز در گلخانه ها و خزانه ها براي جلوگيري از ورود آفات ناقل
8. مونيتورينگ (رديابي) و كنترل شيميايي حشرات ناقل از جمله شته ها
9. حذف بوته هاي آلوده و معدوم نمودن آنها در بيرون از گلخانه
10. تقويت رشد بوته ها با مصرف متعادل عناصر غذايي
نتیجه گیری
امروزه با توجه به افزایش جمعیت، روز به روز نیاز مردم به مواد غذایی از جمله سبزی ها و میوه ها بیشتر می شود. در این میان خیار یکی از مهمترین گیاهان جالیزی است که افزايش توليد خيار گلخانه اي به دليل تنوع شرايط اقليمي در كشور، بـه راحتـي امكان پذير است و تغذيه گياه، نقش مهمي را در اين زمينه دارد. در واقع، يكـي از اصول اساسي افزايش توليد خيار گلخانه اي، تغذيه گياهي و رفع نياز كـودي گيـاه است؛ چراكه به طوركلي هدف اين است كه كود به شكلي مصـرف شـود كـه از آن بيشترين بهره برداري شود. بنابراین برنامه غذایی خیار گلخانه ای یا همان کوددهی آن از مهمترین اقدامات در جهت افزایش تولید و کیفیت آن است