مدیریت تغذیه پنبه
مقدمه
پنبه با نام علمی Gossypium و نام انگلیسی Cottonاز محصولات گرانبها و پرارزشی است که از نظر اقتصادي موقعیت خاصی در جهان امروزي به دست آورده است تا جایی که به آن (طلاي سفید) نام نهاده‌اند. ایران از نظر شرایط اقلیمی یکی از مساعدترین مناطق براي کشت و تولید پنبه است و مهم ترین گونه زراعی آن hirsutum Gossypium می باشد. این گیاه از مهمترین و اصلی‌ترین گیاهان تولیدکننده الیاف طبیعی است که در صنایع متنوع و گوناگون مصرف دارد .در دانه‌هاي این محصول حدود 20درصد روغن وجود دارد که از این نظر بعد از سویا مهمترین دانه روغنی محسوب میگردد. کنجاله پنبه دانه که پس از روغن‌کشی از دانه‌هاي آن حاصل میگردد با داشتن 36-48 درصد پروتئین یکی از ترکیبات اصلی خوراك دام است. زراعت پنبه علاوه بر ایجاد اشتغال در کشاورزي و صنایع نساجی، چرخ کارخانجات روغن‌کشی را به حرکت درآورده و صدها فرآورده غذایی، دارویی، نظامی، بهداشتی و صنعتی را که تنها با مشتقات نفت خام قابل مقایسه می‌باشند، به جامعه عرضه می‌دارد.
عملکرد پنبه در جهان
پنبه مهمترين گياه ليفي است كه از زمان هاي دور در نقاط مختلف دنيا كه شرايط بـراي رشد و نمو آن مناسب بوده كشت مي شده است. طبق آمار سازمان فائو پنبه در بـيش از170 كشوردر جهان و در سطحي معادل 36 ميليون هكتار كشت ميگـردد و در بـازار جهـاني در ميـان دانه هاي روغني سومين رتبه را به خود اختـصاص داده اسـت. تخمین زده می‌شود که هم‌اکنون ۲۵ میلیون تن پنبه در هر سال تولید می‌شود. این میزان برابر با سطح زیر کشت ۲٫۵ درصد از زمین‌های کشاورزی روی زمین است.در سال 2019 هند با تولید بیش از ۶ میلیون تن پنبه در سال بزرگترین تولیدکننده پنبه در جهان است و پس از آن چین و ایالات متحده آمریکا با اختلاف زیاد از سایر کشورها در جایگاه دوم و سوم قرار دارند.
عملکرد پنبه در ایران
کشت پنبه در ایران در دهه 50 شمسی به طور گسترده‌ای انجام می‌گرفت و به۳۵۰ هزار هکتار زمین می‌رسید، اما بتدریج سیر نزولی تولید این محصول آغاز شد و حتی به 40 هزار تن هم کاهش یافت. ولی بر اساس آمار موجود، در سال 1398، سطح زیر کشت به ۹۹ هزار هکتار رسید و در سال بعد به حدود ۹۸ هزار و ۸۱۰ هکتار رسید و تولید 80 هزار تنی پنبه در کشور را منجر گردید.
بر طبق گزارش سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران در سال 98، سطح زیر کشت پنبه در ایران حدود 80 تا 82 هزار هکتار است. استان‌های فارس، گلستان، خراسان و اردبیل، مهمترین تولیدکنندگان پنبه آبی و استان‌های گلستان، مازندران و خراسان مهمترین تولیدکنندگان پنبه دیم در کشور به شمار می‌آیند. استان گلستان نیز به عنوان قطب اصلی تولید پنبه به سرزمین طلاي سفید معروف بـوده اسـت . سـطح زیرکشت پنبه در ایران در سال زراعی 52-1351 معادل 380 هزار هکتار بوده که استان گلستان با دارا بودن 180 هزار هکتار سطح زیرکشت، بزرگترین تولیدکننده این محصول در بین استانهـاي مختلـف کشور بوده است.
مراحل رشد پنبه
پنبه از گیاهان دولپه ای از خانواده پنیرک می باشد و ذاتاً گیاهی چند ساله است که بصورت گیاهی یکساله مورد زراعت قرار می گیرد . به طور کلی این گیاه در گروه گیاهان گرما دوست ونور پسند قرار دارد. یکی از مهم ترین شرایط کشت پنبه نور کافی است که کمبود آن در عملکرد تأثیرات منفی دارد و باعث ریزش گل و قوزه می شود که این امر به دلیل کاهش فتوسنتز و نرسیدن مواد به شاخه های جانبی است. معمولاً پنبه به انواع خاک ها سازگاری دارد. اما خاک های شنی و رسی،حاصل خیز با عمق زیاد مطلوب گیاه پنبه است.پنبه به PH خاک زیاد حساس نیست به طوری که در خاک هایی با PH حدود 5 تا 10 کشت می شود.
علیرغم اینکه پنبه نوعی محصول است که به ویژه خاک را تخلیه نمی کند ، اما برای رشد موفقیت آمیز و تولید بازده بالا ، به مواد مغذی زیادی نیاز دارد. استفاده از برنامه کود دهی پنبه در مراحل حساس رشدی به افزایش تولید در واحد سطح کمک خواهد کرد.
اولین و مهمترین کار در مدیریت مزارع کشت پنبه انتخاب یک برنامه غذایی مناسب می باشد. هدف از انتخاب برنامه تغذیه پنبه بدست آوردن بالاترین تناژ در واحد سطح و تولید با کیفیت می باشد. شناخت مراحل رشد پنبه به تنظیم و اجرای بهتر برنامه غذایی کمک زیادی میکند. بنابراین، به‌منظور اجرای دقیق برنامه غذایی و در مسیر دست یافتن به عملکرد مطلوب، شناخت مراحل رشد ضروری است.
تغذیه و کود پنبه در مراحل مختلف رشد
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| قبل از کاشت | کودهای فسفر، ازت، کود مرغی، گوگرد براساس نتایج آزمون خاک |
همراه شخم و دیسک |
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| جوانه زنی | کود های سه بیست، هیومیک اسید 73درصد | آبیاری |
| مراحل رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| رشد ساقه | کود های گوگرد مایع، عناصر ریز مغذی | آبیاری |
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| غنچه دهی | کود های فسفر دار یا کود npk با درصد فسفر بالا، هیومیک اسید | آبیاری |
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| تشکیل غوزه | NPK 0.0.50 یا سولفات پتاسیم | محلول پاشی |
برداشت پنبه
برداشت محصول پنبه را می توان به روش دستی یا بوسیله ماشین برداشت (کمباین برداشت پنبه) و در پاییز انجام می‌شود. بلافاصله پس از برداشت، بوته ها را از بین می بریم تا در بهار سال آینده دوباره بذرها را در زمین خالی بکاریم. ۵.۵ تا ۶.۵ ماه پس از کاشت، پنبه به طور معمول آماده برداشت است. برداشت باید زمانی انجام شود که حداکثر غوزه ها باز شده و بوته ها زرد شده باشند. در این حالت نباید منتظر ماند تا همه غوزه ها باز شوند. اگر در برداشت محصول تاخیر شود ممکن است به بارندگیهای پاییزه برخورد کرده و موجب اخلال در برداشت و افت کیفیت محصول شود. تاریخ برداشت به شرایط اقلیمی، رقم، تاریخ کاشت و مدیریت زراعی مزرعه بستگی دارد.
برای برداشت پنبه به روش مکانیکی میزان برگ بوته ها باید حداقل باشد. بنابراین قبل از برداشت باید برگهای بوته را از بین برد. این کار نه تنها باعث بهتر کارنمودن دستگاه برداشت و کیفیت بهتر الیاف شده بلکه باعث زود رسی محصول نیز می شود. بدین منظور از موادی که باعث ریزش برگهای پنبه شده و با نام اختصاری DEF معروفند استفاده می شود. این مواد به Defoliant یا خزان کننده مشهورند که باعث تشکیل بافت چوب پنبه ای در محل اتصال برگ به ساقه می شوند. زمان مصرف این مواد هنگامی است که 50 درصد غوزه ها باز شده که حدودأ 6 روز قبل از برداشت می باشد.
نقش عناصر پرمصرف در رشد پنبه
پنبه از محصولات مهمی است که برای رشد مطلوب نه تنها به عناصرماکرواحتیاج دارد بلکه استفاده ازعناصر میکرو باعث بهبود کیفیت آن میگردد .
تاثیر عناصر مختلف بر پنبه وعلائم کمبودآنها
ازت(N):باعث افزایش رشد عمومی گیاه شده تعداد غوزه ها ونیز اندازه آنها راافزایش میدهد ورشد را طولانی ترمینماید. درصورت کمبود برگهای پایینی سبز مایل به زرد شده واندازه آنهاکوچک مانده وازرشد بازمی ماند.
پتاسیم (K):باعث افزایش اندازه غوزه شده طول الیاف واستقامت آنها را زیاد نموده و باعث سفید تر شدن رنگ الیاف می گردد. اگر پنبه کمبود پتاسیم داشته باشد برگها دچار پیری زود رس می شود.حاشیه آنها نکروز شده شاخه دهی گم وکیفیت الیاف افت پیدا می کند.
کلسیم:(Ca) کلسیم جزو لاینفک دیواره سلولی بوده و در فعالیت مریستم و رشد ریشه ضروري است. میزان جذب کلسیم 6.2 تا 13.1 کیلوگرم به ازاي 1000کیلوگرم در هکتار الیاف می‌باشد. کمبود کلسیم در پنبه سبب شکستگی دمبرگ‌ها و ریزش برگها، قرمزرنگ نشدن برگ‌هاي باقی‌مانده و در نهایت توقف رشد گیاه و محدود شدن رشد و توسعه ریشه می‌شود. در صورت نیاز گیاه به کلسیم میتوان از محلولپاشی کودهاي کلسیمی و یا استفاده از کودهایی مانند نیترات کلسیم به صورت کود آبیاري استفاده نمود.
منیزیم:(Mg) مهمترین نقش عنصر منیزیم، شرکت در ساختمان ملکول کلروفیل است. بنابراین براي فتوسنتز ضروري است. همچنین به عنوان کوفاکتور در فرایند فسفریلاسیون و در متابولیسم پروتئین نقش دارد. در خاك‌هاي شنی و درشت بافت، علی‌الخصوص آنهایی که براي سال‌هاي متوالی کودهاي آمونیومی داده شده است علایم کمبود آن آشکار میگردد. نسبت بین منیزیم و سایر کاتیون‌ها مثل کلسیم، پتاسیم و آمونیوم بسیار مهم است. این کاتیون‌ها ممکن است باعث شستشوي منیزیم شوند یا داراي روابط آنتاگونیستی با منیزیم باشند. براي رفع کمبود منیزیم میتوان از سولفات منیزیم حداقل به میزان 100 کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. با استفاده از محلولپاشی سولفات منیزیم با غلظت یک درصد میتوان باعث کاهش مؤثر رنگ قرمزي برگ پنبه شده و در نتیجه به باز شدن قوزه‌ها و عملکرد کمک نمود.
فسفر(P):درتوسعه سیستم رشد ریشه ای گیاه نقش داشته وباعث تسریع درظهورغوزهای پنبه شده ورشد گیاه راکامل میکند . درصورت کمبود فسفرگلدهی به تعویق افتاده رشدغوزه هاباتاخیرصورت گرفته وکیفیت الیاف شدیدا کاهش می یابد.
روی (Zn):مهمترین نقش آن بهبودکیفیت الیاف پنبه است. روي به صورت یون Zn2+بوسیله ریشه گیاه جذب میگردد. همچنین ممکن است به شکل ترکیبات مولکولی کمپلکس کنندة مواد آلی مانند EDTA جذب شود. گیاه پنبه نسبت به کمبود روي بسیار حساس است. روي در فعالیت بسیاري از آنزیم‌ها، هورمون‌ها و تنظیم روابط آلی گیاه دخالت دارد. کمبود روي در پنبه یکی از شایع‌ترین کمبودهاي عناصر کم مصرف می‌باشد. در ایران به علت حاکمیت شرایط آهکی بسیاري از خاكها دچار کمبود روي هستند و نتایج آزمایش‌هاي مختلف نشان میدهد که گیاه پنبه نسبت به مصرف روي واکنش مثبت نشان میدهد. دو بار محلولپاشی 3 تا 4 کیلوگرم در هکتار سولفات روي و یا استفاده از کلات روي با غلظت 3 در هزار می‌تواند موجب رفع کمبود روي در محصول پنبه گردد .درصورت کمبودروی برگها فنجانی شده برگهای کوچک به سفید رنگی بین رگبرگی دچار می شوند. رشدبوته های جوان متوقف گشته وتعداد گلها کاهش می یابد.
آهن (Fe):حاکمیت شرایط آهکی در خاك‌هاي کشور، بی‌کربناته بودن آب‌هاي آبیاري و بالا بودن pHاز عواملی هستند که به کمبود آهن می‌انجامند. شاید بهتر باشد در مواردي این عارضه را زردبرگی ناشی از آهک نامید. چرا که در بسیاري موارد مقدار کافی آهن در خاك موجود است ولی به دلایل ذکر شده در بالا قابل جذب براي گیاه نیست. آبیاري‌هاي سنگین و تراکم خاك نیز از عواملی هستند که به ظهور علایم کمبود آهن منجر می‌شوند. پنبه کشت شده در خاك‌هاي شدیدا آهکی دچار کمبود آهن می‌شود و با مصرف کلات‌هاي آهن این علایم رفع می‌شود. کلات‌هاي آهن را میتوان در خاك مصرف نمود و یا به صورت محلولپاشی برگی به کار برد. در ساخت کلروفیل نقش مهمی دارد واگر گیاه دچار کمبود آهن شود برگهای جوان حالت بی رنگی به خود می گیرند ولی رگبرگهاسبز باقی مانده گیاه قدرت خود را از دست می دهد ومحصول کاهش می یابد.
نتیجه گیری
اساس تغذیه هر گیاه زراعی بویژه پنبه می بایست مبتنی بر رابطه متقابل خاک و گیاه باشد و خاک قادر باشد عمده مواد مورد نیاز را در زمانهای مقتضی در اختیار گیاه قرار داده و حیات خویش را به عنوان محیطی زنده و پویا ترمیم و حفظ نماید. یکی از اساسی ترین مشکلات خاکها درحال حاضر کمبود ماده الی و تخریب ساختمان آن است. کوددهی، آبیاری و کنترل آفات برای داشتن عملکرد خوب بسیار مهم هستند لذا برنامه ریزی بلند مدت و منسجم با هدف نیل به خودکفایی در تولید پنبه غیر قابل انکار خواهد بود.