مدیریت تغذیه کلزا
مقدمه
کلزا با نام علمی Brassica napus و نام انگلیسی Rapeseed یکی از گیاهان دانه روغنی مهم در مناطق معتدل بوده و دارای طیف نسبتا وسیعی از سازگاری اقلیمی است. مدارک نشان می¬دهد که کلزا 3000 سال قبل از میلاد در چین و هندوستان کشت می¬شد. به نظر می¬رسد در مناطقی از اروپا که درخت زیتون و خشخاش ناشناخته یودند، کاشت کلزا برای استفاده از روغن مرسوم بوده است.
کلزا به عنوان یکی از گزینه های مناسب برای تأمین نیاز روغن مورد توجه قرار گرفته است. تأمین عناصر غذایی به مقدار بهینه یکی از عوامل مهم در افزایش عملکرد کمی و کیفی این دانه روغنی می باشد. محل رویش این گیاه در ابتدا در کرانه شرقی دریای مدیترانه بوده ولی در صد سال گذشته کاشت این گیاه افزایش چشمگیری یافته و تأثیرات بازری را بر تغذیه، اقتصاد و سیاست از خود برجای گذاشته است.
ارقام تجاری کلزا از دو گونه گسترش یافته‌اند، براسیکا ناپو Brassica napus (گونۀ آرژانتینی) و براسیکا کامپستریس Brassica campestris (گونۀ لهستانی). هردوی این ارقام دانه‌هایی تولیدمی‌کنند که از نظر اسیدهای چرب اشباع‌نشدۀ اولئیک، لینولئیک و لینولنیک بسیار غنی است. واریتۀ آرژانتینی نسبت به واریتۀ لهستانی پتانسیل عملكرد و ارتفاع و درصد روغن بالاتری دارد.
اهمیت و جایگاه کلزا در ایران و جهان
دانه‌های روغنی پس از غلات، دومین ذخایر غذایی جهان را تشکیل می‌دهند .کلزا با داشتن بیش از 40 دردص روغن دانه و کنجاله سرشار از پروتئین بعد از سویا و نخل روغنی، از دانه های روغنی عمده جهان در دهه های اخیر به شمار می رود. در سال 2013 میلادی سطح زیر کشت و تولید کلزا در جهان به ترتیب بیش از 36 هزار هکتار و 72 هزار تن بود که نسبت به سال 2000 میلادی، 29 و 5.45 درصد به ترتیب افزایش داشته است. در سال 2013 میلادی سهم آسیا از این سطح کشت بیش از 14 هزار هکتار و تولید 23 هزار تن بود. سه کشور کانادا، چین و هند به ترتیب دارای مقام اول، دوم و سوم از جهت سطح زیر کشت بودند. ایران با سطح زیر کشت 170 هزار هکتار سطحی معادل 0.47 درصد از سهم جهانی را در سال 2013 میلادی داشته است. براساس گزارش فائو سطح زیرکشت کلزا در جهان در حال حاضر به بیش از 2.30 میلیون هکتار رسیده است.
عملکرد کلزا در ایران و جهان
افزایش عملکرد کلزا لازمه‌اش شناخت کافی از گیاه و مراحل رشد آن و اجرای مدیریت‌های زراعی بهینه از زمان کاشت تا برداشت می‌باشد. بنابراین برای افزایش تولید در کلزا باید تمام مواردی که می‌توانند باعث بهینه شدن شرایط رشد گیاه شوند را کنترل و مدیریت کرد.
شیلی با میانگین عملکرد 3.9 تن در هکتار بیشترین عملکرد کلزا را در دنیا دارد. دقت داشته باشید که این اعداد میانگین عملکرد کشاورزان هستند و قطعاً بالاتر و پایین‌تر از این عدد نیز در این کشور وجود دارد. کشور همسایه ما یعنی ترکیه با میانگین عملکرد 3.3 تن در هکتار در سطح بسیار خوبی قرار دارد. این در صورتی است که میانگین عملکرد کلزا در ایران فقط 1.8 تن در هکتار است.
در سال 2020 آقای تیم لامیمن از کشور انگلستان با عملکرد 7 تن در هکتار رکورددار عملکرد کلزا در دنیا است. تیم لامیمن زمان کلیدی محلول‌پاشی‌ها و استفاده از تغذیه مناسب را دلیل تولید بالا در مزارع کلزا خود می‌داند. جالب است بدانید رکورد عملکرد کلزا در ایران در سال 2020 هم 5.9 تن در هکتار در شهر ازنا در استان لرستان است و این نشان از شرایط مناسب کشور ما برای افزایش عملکرد دارد.
براساس گزارش سازمان فائو میانگین عملکرد کلزا در ایران در سال‌های اخیر به میانگین جهانی نزدیک شده اما همچنان نسبت به کشورهای همسایه مانند ترکیه عملکرد پایینی دارد.
مراحل رشد کلزا
برای جوانه زنی سریع و رشد مناسب گیاهچه های کلزا، لازم است بستر بذر، مرطوب، گرم ، تهویه دار و دارای ساختمان مناسبی باشد. برگ های کلزا در مرحله رزت طویل، عریض با حاشیه صاف بوده که پس از ساقه رفتن حاشیه برگ ها به صورت مضرس می شود. ظاهر شدن گل های آن در طی یک روز انجام پذیرفته و گلدهی تمام گیاه 3 تا 5 هفته به طول می انجامد. اب و هوای خنک باعث به طولانی تر شدن و حرارت بالا باعث بالا رفتن سرعت گلدهی می شود. گلدهی گیاه از پایین گل آذین شروع و به بالا ختم می شود
تغذیه و کود کلزا در مراحل مختلف کشت
- تقویت بذر
بذور کلزا ریز بوده و ذخیره غذایی کمتری دارند، بهتر این است قبل از کاشت، بذرها را با کودهای مناسب و یا ترکیبات محرک رشد تیمار کنیم که تاثیر زیادی در جوانه‌زنی و یکنواختی در سبزشدن آنها خواهد داشت. برای اینکار می‌توان از کودهای مخصوص بذر حاوی عناصر روی و فسفر استفاده کرد.
panoramic food background – ripe whole-grain rapeseeds close up
- قبل از کاشت
تغذیه و کود گیاه کلزا قبل از کاشت که به کودهای پایه معروف است برای فراهمی عناصر غذایی در خاک بسیار مناسب خواهد بود. این کودها میتواند شامل کودهای دارای پتاسیم، فسفر و گوگرد باشد. همچنین برخی از فرم‌های کود نیتروژنی نیز قابل مصرف خواهد بود. در میان کودهای پایه گوگرد نقش مهم‌تری دارد زیرا کلزا یک گیاه دانه روغنی است و گوگرد پیش ساز تبدیل ماده اولیه ساخته شده در گیاه به فرم چربی در دانه خواهد شد.
نکته بسیار کلیدی که در راهکارهای پیشنهادی کشاورزان نمونه نیز آورده شده، استفاده از کودهای زیستی قبل از کاشت است. کود زیستی نیتروباکتر، فسفوباکتر، سولفو باکتر و پتاس‌باکتر برای تأمین عناصر غذایی خاک، تنظیم pH خاک، جذب بهتر کودهای پایه و افزایش پتانسیل خاک تأثیر زیادی داشته است.
قبل از کاشت جهت کنترل توأم علف هاي هرز باریک برگ و پهن برگ می توان از علف کش ترفلان و آلاکلر (تریفلورالین) به مقدار 5/2 تا3لیتر در هکتار و مخلوط با خاك استفاده شود.
Tractor with disc cultivator on cultivated land, top view. Agricultural tractor on cultivation field. Cultivated land and soil tillage. Tractor with disk harrow on plowing field. Soil cultivation.
- مرحله رشد
- قبل از کاشت
- نوع کود
- کودهای دارای پتاسیم، فسفر و نیتروژن و کودهای مرغی حاوی گوگرد
- طریقه مصرف
- به همراه شخم و دیسک
- مرحله رزت برگی
مرحله روزت دوره اي از رشد رويشي كلزا است كه این مرحله زمان استقرار کامل گیاه و قبل از به ساقه رفتن، برگ‌ها به حالت خوابیده روی زمین هستند و تا اواخر زمسـتان ادامـه مي يابد در طي مرحله روزت گياه قادر خواهد بود در صورت رعايت تـاريخ كشت مناسب تعداد 6 تا 8 برگ ايجـاد نمـوده و ريشـه كلـزا تـا عمـق 15 سانتيمتري در خاك نفوذ نمايد و در برابر سرما مقاومت خوبی دارند. این مرحله می‌توان با محلول‌پاشی سیلیکون، مقاومت بیشتری در گیاه در مقابل تنشهای محیطی القاء کرد و همچنین نیاز گیاه به عناصر ماکرو به ویژه ازت زیاد است و بهتر است از کودهای NPK سه بیست و یا NPK ازت بالا استفاده کرد.
علف کش هاي گـالانـت و نـابـویـس به میزان 3 لیتر در هکـتار و دبوران به میزان 2 لیتر در هکتار برای از بین بردن علف های هرز مزارع گندم در این مرحله استفاده می شود.
- مرحله رشد
- رزت برگی
- نوع کود
- کودهای اسید هیومیک و NPK سه بیست
- طریقه مصرف
- اسید هیومیک به صورت آبیاری و NPK به صورت محلول پاشی
- مرحله رشد
- رشد ساقه
- نوع کود
- کودهای فسفره،پتاسیم، گوگرد، اوره و آمینو اسید
- طریقه مصرف
- آبیاری
- غنچه دهی
پس از به ساقه رفتن كلزا با ظهـور غنچـه هـا مرحلـه غنچـه دهـي شـروع مي شود.اقدامات ضروري در اين مرحله به شرح ذيل مي باشد.
مصرف كود ازته(سرك دوم): در مرحله اوج غنچـه دهـي و قبـل از باز شدن گلها به ميزان 100 كيلوگرم در هكتـار. كـود سـرك اوره در ايـن زمان به منظور حفظ و توسعه سطح برگ و شاخه بندي مصرف مي گـردد. عدم مصرف كود سرك در اين زمان موجب كوتاه شدن دوره گلدهي و نيز عدم تشكيل غلاف در قسمت بالاي گل آذين مي شود.
آبياري: چهارمين مرحله آبياري بلافاصله پس از مصـرف كـود سـرك انجام مي شود تا كود ازته مصرفي در دسترس گياه در طي مرحلـه گلـدهي قرار گيرد.
مبارزه با شته مومی: با مشورت كارشناسان و انتخاب سم مناسب بايسـتي در اوايل بهار و با ظهور غنچه ها نسبت سم پاشي با سموم پریمیکارپ( پریمور)، ایمیداکلوپراید( کنفیدور) و فلونیکامید(تپکی) که به ترتیب 0.5 تا 1 کیلوگرم در هکتار، 0.5 لیتر در هکتار و 2 در هزار استفاده می شود برای مبارزه با شته اقدام نمود. در صورت بلا مانع بودن اختلاط حشره كش با كود مايع مي توان بـه منظور كاهش هزينه توليد، مبارزه با شته و مصـرف كـود مـايع را همزمـان با هم انجام داد.
- مرحله رشد
- غنچه دهی
- نوع کود
- کود ازته
- طریقه مصرف
- آبیاری
- مرحله گلدهي و غلاف دهي كلزا
همانطور که در تصویر زیر مشاهده می کنید باز شدن گل ها از پايين بوته و به سمت بالا ادامه پيدا كرده و به تدريج غلاف ها ظاهر مي شوند. معمولاً دوره گلدهي در كلزا تا 28 روز ادامه مي يابد. گل هايي كه از روز بيستم به بعـد ظـاهر مـي شـوند شـانس كمتري براي تبديل شدن به غلاف دارنـد. مهمتـرين اقـدامات در ايـن مرحله يه شرح ذيل مي باشد.
باتوجه به میزان پتاس قابل دسترس موجود در خاک، افزودن سطوح مختلف کود پتاسیم در این مرحله تأثیر زیادی در میزان برداشت، افزایش دانه بندی و عملکرد دانه خواهد داشت.
آبياري: پنجمين آبياري مزرعه كلزا در اين مرحلـه انجـام مـي گيـرد. انجام آبياري در اين مرحله باعث طولاني تـر شـدن دوره گلـدهي و گـرده افشاني شده و تعداد غلاف را افزايش مي دهد و با افـزايش تعـداد غـلاف عملكرد نيز افزايش مي يابد. حساسـترين مرحلـه رشـد كلـزا بـه تـنش خشكي براي توليد دانه مرحله غلاف دهي مي باشد.
نکته: در مرحله گلدهي از به كار بردن هرگونه مواد شيميايي همچـون كـود سرك، كود مايع و سموم شيميايي به دليل ايجـاد تـنش در گيـاه و كـاهش عملكرد خودداري گردد. در صورت لزوم با كارشناسـان كشـاورزي مشورت شود.
- مرحله رشد
- گلدهی
- نوع کود
- کودهای پتاس بالا و اسید هیومیک
- طریقه مصرف
- آبیاری
- پرشدن غلاف
در این مرحله با انتقال مواد از برگ به دانه، ماده خشک دانه افزایش خواهد یافت و دانه‌ها داخل غلاف وزن بیشتری می‌گیرند. در این مرحله پیشنهاد می‌گردد که از کود سیلیکون (کود سیلیکات پتاسیم) به صورت محلول‌پاشی استفاده کنید. سیلیکون میتواند سیگنالینگ بسیار مؤثری برای افزایش انتقال مواد از برگ به دانه باشد و باعث پرشدن دانه‌ها و افزایش میزان روغن در دانه باشد.
دومين مرحله سمپاشـي بـر عليـه شـته بعـد از پايـان گلدهي و در شروع مرحله غـلاف انجـام مـي گيـرد. انجـام سمپاشـي دوم برعليه شته در ايـن زمـان عـلاوه بـر تـاثير مثبـت آن در افـزايش عملكـرد مي تواند بر كنترل جمعيت اوليه سنك كلزا نيز موثر باشد
آبياري: ششمين مرحله آبياري كلزا زماني كه دانه هاي داخل غلاف در حال پرشدن هستند بايستي به موقع انجام گيرد. حساسـترين مرحلـه رشـد كلزا به تنش خشكي به منظور توليد بذر مرحله پر شدن دانه مي باشد.
- مرحله رشد
- دانه بندی
- نوع کود
- کود سیلیکون
- طریقه مصرف
- محلول پاشی
- برداشت گیاه
چون مرحله رسیدن غلافها در کلزا یکسان نمی باشد زمان برداشت اهمیت زیادي دارد. زیرا برداشت زود هنگام بواسطه وجود غلافهاي نارس باعث کاهش عملکرد و برداشت دیر هنگام بواسطه ریزش غلافها باعث کاهش محصول می گردد.البته مدیریت صحیح مزرعه تهیه مناسب زمین کشت به صورت ردیفی و مبارزه مناسب با علفهاي هرز موجبات رسیدن یکنواخت بوته را فراهم می آورد. زمانی که غلافها شروع به زرد شدن می‌کنند به دلیل رشد نامحدود بودن هنوز برگ‌ها سبز هستند که این عامل باعث عدم برداشت صحیح میشود. از طرفی اگر برداشت دیرتر انجام شود مشکل ریزش بذر وجود دارد. در نتیجه کشاورزان با استفاده از یک علفکش عمومی اقدام به مرگ گیاه کرده و سپس با کمباین عملیات برداشت را انجام خواهند داد.
نقش ازت، فسفر و پتاس در رشد کلزا
مصرف بهینه کودهای شیمیایی علاوه بر افزایش عملکرد محصول، کیفیت مطلوب گیاه را موجب می شود. نحوه تغذیه کلزا یکی از عوامل تأثیرگذار بر عملکرد دانه، درصد روغن و کیفیت دانه آن می باشد. روغن کلزا تنها روغن خوراکی است که حاوی اسیدهای چرب گوگرد دار است. از این رو موفقیت در تولید کلزا نیازمند شناخت نیازهاي رشدي و مستلزم رعایت اصول فنی در طول دورة رشد از آماده سازي بستر کاشت تا مرحلۀ برداشت می باشد. از میان کودهای پر مصرف ازت، فسفر و پتاسیم جزء پرمصرف ترین آن ها می باشد. میزان موجود و یا نبودن این عناصر در خاک کشت کلزا و رشد آن ها تاثیر به سزایی دارد.
جمع بندی
ویژگی‌های خاص گیاه کلزا از جمله میزان روغن، پروتئین و کنجالۀ موجود در آن این گیاه را به یکی از منابع مهم در صنایع غذایی تبدیل کرده‌است. کشت کلزا در کشور با توجه به نیاز آبی اندک و سازگاری با اقلیم‌های متفاوت فواید بسیاری دارد. با کشت کلزا علاوه بر کاهش وابستگی به واردات روغن‌های نباتی، بهترین تناوب و پایداری در تولید محصولات زراعی از قبیل گندم و جو ایجاد میشود. کشت این گیاه در تناوب با محصولات زراعی دیگر درآمد کشاورز را افزایش می‌دهد و موجب اشتغال‌زایی خواهد شد. بیش از نود درصد مصرف داخلی روغن های خوراکی کشور از طریق واردات تأمین می شود. به این لحاظ لزوم برنامه ریزی بلند مدت و منسجم با هدف نیل به خودکفایی در تولید روغن های خوراکی غیر قابل انکار خواهد بود.