مدیریت تغذیه برنج
مقدمه
برنج با نام علمی Oryza sativa و نام انگلیسی Riceگیاهی از خانواده پوآسه بومی آسیا می باشد که می¬توان آن را قدیمی ترین گیاه خوراکی و مهمترین منبع تغذیه مردم جهان بعد از گندم دانست. این گیاه با قدمتی ۱۴ هزار ساله مسیر طولانی را طی نموده تا به شکل کنونی اش برسد. همچنین تاریخچه ¬ی برنج در ایران نیز حداقل عمری دو هزار ساله دارد و از دیرباز این غلات مورد توجه ایرانیان بوده است. بسیاری از کشورهای تولیدکننده برنج به دلیل ضعف جاده‌ها، فناوری‌های ضعیف نگهداری، زنجیره عرضه ناکارآمد و ضعف کشاورز برای رساندن محصول به بازار و توزیع کننده‌های جزئی، دچار ضرر و زیان‌های فراوان و تلفات در محصول برداشت شده می‌شوند. در تحقیقی توسط بانک جهانی و فائو ادعا شده‌است به‌طور متوسط هر ساله نزدیک به ۸٪ تا ۲۶٪ برنج تولید شده در کشورهای درحال توسعه به دلیل ضعف تأسیسات و مشکلات پس از برداشت از بین می‌رود. در بعضی گزارش‌ها ادعا شده این عدد بیش از ۴۰٪ است. این ازدست دادن محصول نه تنها باعث کاهش امنیت غذایی جهانی می‌شود بلکه تحقیق اشاره می‌کند که این کشاورزان در کشورهای در حال توسعه مانند چین و هند و دیگر کشورها مبلغی به ارزش ۸۹ میلیارد دلار را به دلیل ضعف حمل و نقل و مشکلات پس از برداشت از دست می‌دهند که قابل پیشگیری است. این محصول به شدت با اهمیت، زمانی بهترین و بیشترین عملکرد را از خود نشان می‌دهد که نیازهای آن به طور کامل و صحیح پاسخ داده شود. استفاده از بهترین کود برای برنج یکی از عوامل تاثیرگذار و مهم برای افزایش عملکرد می‌باشد.
عملکرد تولید برنج در ایران و جهان
طبق آمارها به طور تقریبی ۹۰ درصد از برنج دنیا در آسیا تولید و مصرف می‌شود و حدود هشت درصد از تولید برنج همه ساله در چرخه تجارت جهانی قرار می‌گیرد. براساس آمارهای تجارت جهانی، کشورهای هند، تایلند، ویتنام، پاکستان و امریکا به ترتیب پنج کشور اول صادرکننده برنج در دنیا هستند.در سال 2015 تولید جهانی برنج برابر ۷۸۲ میلیون تن بوده‌است که ۵۰٪ از این میزان متعلق به چین و هند می‌باشد. سایر تولیدکنندگان اصلی اندونزی، بنگلادش و ویتنام می‌باشند.
حدود 630 هزار هکتار در 16 استان ایران زیر کشت برنج می باشد .گیلان با ۲۲۰ هزار هکتار اراضی، مازندران با ۲۱۴ هزار هکتار، گلستان با ۱۰۰ هزار هکتار، خوزستان با ۱۸۰ هزار هکتار عمده ترین تولیدکنندگان برنج کشور هستند که البته در ۱۵ استان دیگر در مجموع ۹۰ هزار هکتار کشت برنج داریم. در واقع حدود 75% سطح زیر کاشت برنج در دو استان شمالی یعنی گیلان و مازندران است.
بر اساس الگوی کشت استان گلستان سالانه مجاز به کشت برنج در ۱۵هزارهکتار اراضی شالیکاری است که در یکی دوسال گذشته اراضی زیادتری در این استان زیر کشت این محصول رفت.
مراحل رشد برنج
گیاه برنج ۳ تا ۶ ماه طول می کشد تا از دانه به گیاه بالغ رشد کنند، بسته به شرایط تنوع و شرایط محیطی آنها سه مرحله رشد عمومی را شامل می شوند که همانطور که در تصویر بالا مشاهده می کنید این سه مرحله شامل مراحل رویشی، باروری و رسیدن می باشد.
اولین قدم برای تشخیص بهترین کود برای برنج
باید قبل از اعمال هر روش کوددهی و استفاده از هر نوع کودی، وضعیت خاک مزرعه خود را از طریق انجام آزمایش خاک بررسی کنید، تا اطلاعات لازم در خصوص نیازهای مزرعه خود را به دست آورید. هیچ دو مزرعه‌ای شبیه هم نیستند و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن داده‌ها و نتایج آزمایش خاک، آنالیز بافت خاک و تاریخچه کاشت محصولات در مزرعه شما، در مورد روش و نوع کود دهی توصیه‌ای کرد.
تغذیه و کود برنج در مراحل مختلف رشد
همه گیاهان در طول رشد خود به مواد و عناصر مختلفی نیاز دارند که باعث می شود عدم استفاده از آن ها باعث آسیب جدی به گیاه و میزان محصول برداشتی شود. بهترین برنامه و زمان برای کوددادن به گیاه برنج بر مبنای مراحل رشد و نیاز کودی این گیاه است.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| قبل از کاشت | کودهای اوره با پوشش گوگرد جامد، پتاسیم، فسفات، کودهای دامی و یا مرغی | بذرمال |
- خزانه
اولین مرحله از مجموعه مراحل کاشت برنج، مرحله جوانه‌دار کردن بذر برنج است. برای جوانه‌دار کردن بذر برنج، ابتدا مقدار زیادی محلول آب و نمک تهیه می‌کنند. معمولاً 3 تا 4 کیلوگرم نمک برای 18 لیتر آب مناسب است سپس کشاورزان شلتوک‌هایی که از پارسال نگه داشته‌اند را داخل آب و نمک می‌ریزند. بذرهای سبک روی سطح آب می‌آیند و بذرهای سنگین‌تر ته نشین می‌شوند. بذرهای سبک ارزش کاشت ندارند و باید دور ریخته شوند. بذرهای سنگین‌تر را برای مراحل بعدی با آب شسته و داخل گونی‌های مناسب می‌ریزند و گونی‌ها را داخل آب می‌گذارند و چند روز زمان می‌دهند. بعد از ۲ یا ۳ روز که گونی‌ها داخل آب قرار داشتند آنها را خارج کرده و بذرهای داخل گونی را روی زمین یا حصیر می‌ریزند و روی آن را با پارچه نمدی می‌پوشانند. از الآن حدود یک هفته طول می‌کشد تا بذرها جوانه زده و آماده کاشت در زمین کشاورزی‌ای به اسم “خزانه” شوند
زمانی می‌گوییم نشاء رشد کافی کرده که حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر قد داشته و ۴ یا ۵ برگ داشته باشند. در مدت رشد نشاءها باید آب داخل خزانه را حداقل روزی یک مرتبه کنترل نمود. همچنین در این مدت می‌توان برای تامین مواد غذایی خزانه از کودهای دامی، آلی و معدنی نسبت به مساحت خزانه مورد نظر استفاده کرد. . بهترین برنامه کودی برای خزانه برنج، اسید هیومیک و اسید فولیک همراه با مقدار مورد نیاز از کودهای سه بیست می‌باشد که به صورت محلول در آب مورد استفاده قرار می‌گیرند .کودهای شیمیایی از قبیل اوره و سوپر فسفات هر کدام به میزان 5/2 کیلوگرم در هکتار می‌توان به سطح خزانه افزود. کود فسفره را قبل از کاشت بذر در خزانه به زمین می‌دهند.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| خزانه | کودهای اوره ، سوپرفسفات، اسید هیومیک و سه بیست ،کودهای دامی | محلول در آب |
- مرحله انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی
عمل انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی برای انجام عمل کاشت را نشاء‌کاری می‌نامند. بعد از اینکه بذرها حدود ۲۰ سانتی‌متر رشد نموده و هر بذر ۴ یا ۵ برگ داشت. نشائ باید از زمین خزانه به آرامی و با دست کنده شده و برای کاشت به زمین اصلی برده شوند.
برای کندن نشاءها از خزانه باید اول زمین خزانه را آبیاری کرد تا نشاءها به راحتی از خاک جدا شوند و آسیبی به ریشه آنها وارد نشود. این مرحله ای است که ممکن است برای جوانه های برنج به دلیل انتقال مکانی تنش ایجاد شود. بنابراین مجددا باید از کودهای هیومیک اسید استفاده کرد تا این تنش ها به حداقل رسانده شود، نشاءها بدقت و آرامی از داخل خزانه کنده می‌شوند و علفهای هرز آن جدا می‌گردند.
از مهمترین علفهای هرزی که در این مرحله در خزانه زیاد دیده می‌شود علف هرز مهم شالیزار به نام سوروف است. که در مراحل اولیه رشد خود بسیار شبیه نشاء‌های برنج بوده و تنها کشاورزان با تجربه می‌توانند آنرا از برنج تشخیص داده و از نشاء جدا نمایند. برای مبارزه با علف هرز سوروف می توان وجین دستی انجام داد یا اینکه در مرحله 3-2 برگی از علف کش پروپانیل به مقدار cc 12- 10 در cc300 آب برای سمپاشی 10 مترمربع خزانه استفاده گردد.
بعد از کاشت باید به زمین شالیزار کود شیمیایی افزود. کودهایی که می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند، اوره و فسفات آمونیوم (هر کدام به مقدار 100 کیلوگرم در هکتار) می‌باشند
نکته: یک روز قبل از سمپاشی لازم است ورود و خروج آب مسدود و یک روزبعد از سمپاشی مجدداً برقرار شود. به منظور جلوگیری از اثر سوء علف کش حدود یک هفته بعد از سمپاشی از مصرف هرگونه حشره کش و کود شیمیایی خودداری گردد.بعد از استفاده از کود در خزانه میبایست محل خروج آب به مدت 48 ساعت بسته باشد.
Farmers planting rice in field by using rice planting machine, rice planting by rice transplanter, Asian farmer transplant rice seedling in rice field.
| مراحل رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| کاشت در زمین اصلی | کودهای اوره ،فسفات آمونیوم، اسید هیومیک | محلول پاشی |
- پنجه زنی
در این مرحله برنج برای پنجه زنی بیشتر، تجمع نشاسته بیشتر، دانه بندی بهتر و بالا رفتن مقاومت پنجه ها، به فسفر بالا نیاز دارد. همچنین بهترین زمان برای مصرف کود روی برای برنج است. بنابراین در این مرحله برنامه کودی برنج باید حاوی کودهای فسفر باشد.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| پنجه زنی | کودهای با فسفر بالا | محلول پاشی |
- ساقه دهی
در مرحله ساقه‌دهی به منظور افزایش رشد و ممانعت از ایجاد هر گونه تنش محیطی و تغذیه ای در گیاه، بهتر است کودهای کامل و کودهایی که دارای عناصر پتاسیم و سیلیس هستند استفاده کرد. این کودها سبب افزایش وزن هزار دانه، تقویت دیواره سلولی و ممانعت از ورس ساقه می‌شوند. همچنین پتاسیم مقاومت گیاه در برابر تنش‌ها را افزایش می‌دهد و سبب بهبود طعم و عطر برنج می‌شود. به همین دلیل بهترین زمان مصرف برای اضافه کردن کودهای پتاس بالا یا سه بیست به خاک برنج است.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| ساقه دهی | کودهای سیلیس و پتاسیم بالا و کود سه بیست | محلول پاشی |
- ظهور خوشه
در این مرحله خوشه های برنج ظاهر می شوند. بنابراین باید در برنامه کودی برنج موادی جای داده شود که باعث رشد بیشتر خوشه ها شود و از پوک شدن و خراب شدن دانه ها جلوگیری کند. این مرحله ای است که گیاه علاوه بر نیاز به عناصر ماکرو، به کلیه مواد و عناصر ریز مغذی همچون آهن، روی، منگنز، مولیبدن و بور نیز نیاز دارد، بنابراین بهتر است از کودهایی استفاده کنید که تمامی ریز مغذی ها را با هم داشته و فسفر، پتاسیم و نیتروژن کافی نیز داشته باشند.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| ظهور خوشه | کودهای سه بیست و عناصر ریزمغذی | محلول پاشی |
- مرحله پر شدن دانه
در این مرحله نیز پتاسیم نقش اساسی در برنامه کوددهی برنج دارند. چرا که باعث پر شدن دانه ها و بهبود کیفیت محصول می شود و همچنین بر روی طعم و شکل نیز تاثیر مثبتی دارد بنابراین کودهای پتاس بالا بهترین گزینه هستند. اما از آنجایی که فسفر نیز نقش اساسی در این مرحله دارد از گنجاندن این عنصر در برنامه غذایی برنج غافل نشوید.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| دانه بندی |
کود های پتاس بالا | محلول پاشی |
نکات کلیدی برنامه تغذیه برنج
• میزان توصیه شده کود جهت محلولپاشی برای هزار لیتر آب و میزان توصیه کود برای مصارف آبیاری یک هکتار می باشد.
• در خاک های قلیایی و شور توصیه می شود مصرف کودهای گوگردی و کودهای هیومیک اسید نظیر اکتیوهیوم و یا اوریکس تکرار گردد.
• جهت حلالیت بهتر کود و یا سموم پودری ابتدا آن را در یک گالن 5 لیتری به تدریج ریخته و کاملا حل نموده و سپس به تانکر مرکزی انتقال داده شود.
• در صورت ممکن با تانکرهای دارای همزن سمپاشی کنید.
• بهترین زمان جهت محلول پاشی غروب و یا اوایل صبح می باشد
• جهت اختلاط چند کود و یا سم ابتدا در مقادیر کوچک تست و بعد مصرف نمایید.
• محلول کود آماده شده حتما می بایست ظرف چند ساعت مصرف گردد در غیر اینصورت دچار مشکل خواهید شد.
نقش ازت، فسفر و پتاس در رشد برنج
همه گیاهان در طول رشد خود به مواد و عناصر مختلفی نیاز دارند که باعث می شود عدم استفاده از آن ها باعث آسیب جدی به گیاسه و میزان محصول برداشتی شود. در زراعت برنج سه عنصر پرمصرف نیتروژن، فسفر و پتاسیم ساختار اصلی تغذیه گیاه برنج را تشکیل می‌دهند و عدم مصرف یا مصرف غیراصولی هریک از آنها به شدت عملکرد محصول را تحت تاثیر قرار می‌دهند. برای اینکه بدانیم کدام یکی از این عناصر نقش اساسی در برنامه کودی برنج دارند، باید با تأثیر هر کدام از آن ها در این گیاه به خوبی آشنا شویم:
جمع بندی
دستیابی به افزایش بازده با روشهای مختلفی امکان پذیر است که ساده ترین راه آن استفاده بهینه از کودها می باشد. به عبارت دیگر مصرف بهینه کود به عنوان یکی از عوامل محدود کننده، نقشی کلیدی در افزایش عملکرد برنج ایفا می کند. علی رغم اینکه استفاده از کودهای شیمیایی در سه دهه گذشته موفقیت های چشمگیری را در افزایش محصولات کشاورزی خصوصأ برنج داشته ولی، به دلیل عدم رعایت مصرف بهینه کود و نیز عدم توجه به مسائل زیست محیطی، تداوم مصرف نامتعادل کودها اثرات تخریبی بر جای گذاشته است که از جمله این اثرات سوء، تجمع نیترات در آب های زیرزمینی و تجمع کادمیم در خاک های شالیزاری و دانه های برنج می باشد.
بارعایت اصول صحیح مصرف کود می توان به افزایش عملکرد در واحد سطح، بهبود کیفیت، تولید بذرهای قوی از نظر جوانه زنی و رشد اولیه برنج، افزایش مقاومت برنج در مقابل آفات و بیماری ها، کاهش آلودگی منابع آبی و خاکی و بهبود سطح سلامت جامعه دست یافت.