صفر تا صد کاشت گندم
مقدمه
کشاورزی در ایران با خلأهای تولید فراوانی مواجه است که یکی از این خلأها نبود دانش کافی است. متأسفانه این عدم دانایی با نبود فرهنگ مشاوره در این حوزه همراه شده است. شاید خیلی از کودها و محصولات موجود در بازار مفید باشند ولی به دلیل عدم آگاهی به اشتباه مصرف می شوند که همین باعث خسارت بسیار زیاد به منابع آبی، خاک، محیط زیست و حتی منابع مالی خود کشاورز می شود. بسیاری از این خلأهای تولید را می توان از مسیر علمی رفع کرد تا کشاورزان عزیز با رعایت این نکات علمی به موفقیت های چشمگیری دست پیدا کنند. پس از مطالعه این راهنما با روشها و تکنیک هایی کلیدی آشنا خواهید شد که عملکردتان را به شکل قابل توجهی افزایش خواهد داد. اجرای درست روش ها و تکنیک های ارائه شده در این راهنما می تواند شما را به یک گندم کار موفق در منطقه تبدیل نماید.
بررسی و مقایسه عملکرد گندم در دنیا و ایران
گندم (نام علمی: triticum) ازمهمترین غلات دنیاست که جزو قوت غالب مردم جهان به شمار می رود. این گیاه در گونه های وحشی و اهلی موجود است. گندم از گیاهان گلدار تک لپه ای یک ساله و تیره گندمیان و از خانواده گرامینه هاست. اولین غله و مهمترین گیاه زراعی دنیاست و یکی از عمده ترین محصولات کشاورزی تامین کننده نیاز غذایی انسانها در کشورهای مختلف می باشد.طبق آمارهای بین المللی تولید گندم که توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد از پایگاه داده های FAOSTAT جمع آوری شده در سال 2019 بیش از 16 میلیون تن بوده است. این گیاه در محدوده ی وسیعی از شرایط اقلیمی و مناطق جغرافیایی تولید می شود و به دلیل تطابق زیاد با شرایط آب و هوایی مختلف، دامنه ی پراکندگی آن بیشتر از هر گیاه دیگری است.
کشاورز پیشرو و نمونه به کشاورزی گفته می شود، که بتواند متوسط عملکرد مزارع خود را به رکورد سال در منطقه نزدیک کند. نیوزیلند با میانگین عملکرد گندم 9 تن در هکتار بیشترین عملکرد در دنیا را دارد این در حالی است که در سال 2020 اریک واتسون بالاترین عملکرد گندم در دنیا که 17.4 تن در هکتار است را به دست آورده است. اریک واتسون می گوید کود زیاد عملکرد نمی دهد، کود مناسب و در زمان مناسب عملکرد می دهد. میانگین عملکرد گندم در ایران 2.2 تن در هکتار است که این آمار در مقایسه با بالاترین رکورد برداشت در ایران که 14.5 تن در هکتار می باشد یک فاجعه است و نشان از عملکرد بسیار پایین کشور دارد. شاید برخی تصور کنند که شرایط منطقه ای بسیار خوب نیوزیلند باعث عملکرد فوق العاده این کشاورز شده است. بدون شک این متغیر بی تأثیر نیست و یکی از شاخصه های اصلی عملکرد، اقلیم و آب و هوای منطقه است. ولی جالب اینجاست که رکورد عملکرد گندم در ایران در سال 2020 هم 14.5 تن در هکتار است و این نشان از شرایط مناسب کشور ما برای افزایش عملکرد دارد. متغیرهای زیادی در دستیابی به این عملکرد دخیل است. از جمله: مدیریت تغذیه (چگونگی و زمان استفاده از کود گندم)، کاشت، آبیاری، آفات و بیماری و اقلیم.
شاخص‌های مهم اثرگذار بر افزایش عملکرد گندم
شاخص‌های اثرگذار بر عملکرد را می‌توان به دو دسته شاخص‌های مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد. شاخص‌های مستقیم، مستقیماً بر روی عملکرد تأثیر می‌گذارند در حالی‌که شاخص‌های غیرمستقیم به صورت فرعی و با تاثیر برعوامل دیگر می‌توانند بر روی عملکرد تأثیر داشته باشند. اهمیت شاخص‌های مستقیم در آن است که اگر بتوانیم بر روی این شاخص‌ها تأثیر مثبت داشته باشیم سریعاً و بی‌واسطه عملکرد افزایش پیدا خواهد کرد.
یکی از متغیرهایی که به صورت مستقیم به روی عملکرد تأثیر می گذارد چگونگی و زمان استفاده از کود می باشد. در تمام موجودات زنده، تغذیه نقش بسیار مهمی برای رشد و سلامت دارد. در گیاهان نیز کودها به عنوان غذای گیاه بیشترین تأثیر را ( بعد از آب) در رشد و افزایش عملکرد دارد. تغذیه گیاه یک علم بسیار پیچیده و مدرن در دنیا است ولی متاسفانه در ایران به این مسئله مهم در سطح بسیار ابتدایی توجه شده است.
باتوجه به علم روز دنیا یک برنامه غذایی علمی بر اساس فیزیولوژی ساختاری و کارکردی گیاه نیاز هر کشاورز گندم کار است.
لزوم انجام آزمایش خاک پیش از تنظیم برنامه کوددهی گندم
برای اینکه هر کشاورزی محصولی پر بار و سالم برداشت کند، تنها شناخت عناصری که نقش مهم در رشد گندم دارند کافی نیست. چرا که میزان کمبودهای خاک و نیازهای آن از ظاهر آن مشخص نیست و پیش از تنظیم برنامه کوددهی گندم باید اطلاعات کاملی در مورد خاک زمینمان داشته باشیم. این کار نیز تنها با آزمایش خاک کشاورزی امکان پذیر است.
در واقع نمونه برداری دقیق از خاک و آزمایش آن مشخص کننده میزان وجود مواد و عناصر مغذی در خاک، میزان پی اچ و شوری آن، درصد اشباع و میزان حاصلخیزی و بسیاری از موارد دیگر است.
البته باید بدانید تفسیر نتیجه آزمایش خاک نیز یکی از مهمترین مراحل است که توسط متخصصین این حوزه انجام می شود و پس از آن، این متخصصین می توانند توصیه های کودی مناسب نسبت به هر محصول را به شما ارائه دهند. پس بهتر است پیش از دریافت برنامه غذایی و توصیه کودی گندم دیمی و آبی، خاک را آزمایش کنید.
مراحل رشد گندم
معمولا گندمها را به دو دسته کلی گندم بهاره و گندم پاییزه تقسیم بندی می‌کنند. این دو نوع علاوه بر آن که دانه‌هایشان از نظر رنگ ، بافت ، شکل و … باهم فرق دارد شرایط رشد و نمو آنها نیز باهم تفاوت می‌کند. خاک شنی و رسی عمیق با زهکشی خوب ، برای رشد گندم مناسب است. اصولا میزان عملکرد گندم در شرایط دیم (آبیاری با باران) ، در خاکهای ریز بافت بیشتر است. اگرچه، گندم یک گیاه زراعی کم توقع است اما، مدیریت درست تغذیه می‌تواند منجر به تولید عملکرد مطلوب و کشت اقتصادی شود. با توجه به اینکه نیاز گیاه گندم به منابع کودی در مراحل مختلف رشد متفاوت است. شناخت مراحل رشد گندم به تنظیم و اجرای بهتر برنامه غذایی کمک زیادی می‌کند. بنابراین، به‌منظور اجرای دقیق برنامه غذایی و در مسیر دست یافتن به عملکرد مطلوب، شناخت مراحل رشد ضروری است.
- قبل از کاشت
تغذیه و کود گندم قبل از کاشت که به کودهای پایه معروف است، باید همراه شخم زنی پیش از کاشت بذر به خاک اضافه شوند که این کودها برای فراهم آوردن عناصر غذایی در خاک بسیار مناسب خواهد بود. بهترین کودها برای این مرحله کودهای مرغی، کودهای حاوی عناصر ماکرو (پتاسیم، فسفر و همچنین کودهای نیتروژنی) و کودهای حاوی گوگرد است. همچنین بهترین زمان برای استفاده از کودهای اوره و بذرمال کردن گندم است.
نکته بسیار کلیدی که در راهکارهای پیشنهادی کشاورزان نمونه نیز آورده شده، استفاده از کودهای زیستی قبل از کاشت است. که در میان انواع این کودها، کود زیستی نیتروباکتر، فسفوپاورباکتر و پتاس پاور باکتر برای تأمین عناصر غذایی خاک، تنظیم PH خاک، جذب بهتر کودهای پایه و افزایش پتانسیل خاک تأثیر زیادی داشته است.نکته: در این مرحله بذرمصرفی را با استفاده از سموم قارچ کش از قبیل ویتاواکس، تیرام و … به میزان 150 الی 300 گرم برای 100 کیلوگرم بذر بر علیه بیماری ها و آفات ضدعفونی میشود.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| قبل از رشد | کودهای فسفر، پتاس، ازت، کود مرغی، گوگرد براساس نتایج آزمون خاک |
همراه شخم و دیسک |
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| جوانه زنی | کود های سه بیست، هیومیک اسید 73درصد، نیتروژن و فسفر | آبیاری |
- مرحله پنجه‌زنی
پنجه دهی یک مرحله مهم است که به شدت با سطح فتوسنتزی و تعداد سنبله‌های دانه دار و عملکرد نهایی دانه در طول رشد گندم در ارتباط است و پنجه‌ها انشعاباتی از ساقه اصلی هستند. اولین ساقه پس از سبز شدن، به عنوان ساقه اصلی مشخص میشود. به ساقه‌هایی که از اطراف ساقه اصلی، از همان بذر خارج می‌شوند، پنجه گفته میشود. به طور معمول ۳ تا ۵ پنجه در گندم ایجاد میشود و در صورت تغذیه و کوددهی مناسب تعداد پنجه افزایش خواهد یافت. تعداد پنجه باید با توجه به پتانسیل‌های موجود افزایش یابد و افزایش تعداد پنجه به هر قیمتی کار مناسبی نیست.
استفاده از کود پتاسیمی به صورت محلول پاشی در مرحله پنجه زنی گندم می‌تواند در انتقال عناصر غذایی، تحریک گیاه به افزایش تعداد سنبلچه و افزایش مقاومت گیاه به تنش سرمایی کمک کند. تحقیقات نشان داده است که مصرف عناصر ریزمغذی مانند روی، آهن و غیره به صورت محلول پاشی در مرحله پنجه زنی گندم می‌تواند سبب افزایش عملکرد و کیفیت دانه گندم شود. مصرف کود اوره در مرحله پنجه زنی توصیه نمیشود؛ زیرا کود اوره رشد رویشی را افزایش می‌دهد و درنتیجه گیاه وارد مرحله ساقه روی میشود. حساسیت گیاه در مرحله ساقه روی به سرمای هوا افزایش یافته و طی زمستان امکان یخ زدگی و از بین رفتن مزرعه زیاد میشود.
| مراحل رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| پنجه زنی | کود های اوره، سه بیست، کودهای حاوی عناصر ریزمغذی | محلول پاشی |
- مرحله رشد ساقه
مرحله ساقه‌روی یا رشد ساقه در گندم زمانی شروع خواهد شد که دمای هوا رو به گرم شدن برود. در این زمان گیاه تمام توان خود را برای رشد رویشی به کار می‌گیرد و مصرف کود گندم از این مرحله به سمت کود نیتروژن افزایش می‌یابد. رشد سطح برگ و تعداد برگ‌ها قابل مشاهده خواهد شد که مسلماً نیاز به کودهای نیتروژنی مثل اوره یا سولفات آمونیوم افزایش خواهد یافت. در این مراحل توجه داشته باشید که اگرچه مصرف بیش از حد کود نیتروژن باعث رشد میشود ولی رشد رویشی زیاد می‌تواند باعث کاهش عملکرد دانه شود. در مراحل انتهایی رشد ساقه و ابتدای ظهور خوشه، گندم برای سبزینگی برگ‌ها و تشکیل خوشه اولیه به کود ریزمغذی و اسید هیومیک نیاز خواهد داشت که به صورت محلول‌پاشی انجام می گیرد.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| ساقه دهی | کود های نیتروژنی، اسیدهیومیک، کودهای حاوی عناصر ریزمغذی | محلول پاشی |
- ظهور خوشه و دانه بندی
ظهور و رشد خوشه ها و دانه ها مرحله مهمی در پرورش و کاشت گندم است. تمرکز در این مرحله باید به پر شدن و ازدیاد هر چه بیشتر آن ها و سلامتیشان باشد. در این مرحله از برنامه کوددهی گندم، علاوه بر وجود پتاسیم و فسفر و هیومیک اسید، به مقادیر کافی از کودهای آهن، روی، منگنز، بور، مس و مولیبدن نیز نیاز است.
مجموعه بیماری های برگی مانند زنگ زرد، سپتوریوز، سفیدک سطحی و سایر لکه برگی می توانند تا 50 درصد محصول را کاهش دهند، بنابراین در این مرحله توصیه می شود از قارچکش های مناسب بیماری های برگی شامل تیلت، فولیکور، امیستاراکسترا و … استفاده شود.
نکته: در این مرحله معمولآ کشاورزان به دلیل کاهش هزینه و تردد کمتر در مزرعه، سموم قارچکش را با تقویتی مخلوط و مصرف می کنند توصیه می کنیم در صورت امکان ابتدا قارچکش و بعد از یک هفته، تقویتی مصرف نمایید.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| ظهور خوشه | کود های پتاس بالا و فسفر و هیومیک اسید، کودهای حاوی عناصر ریزمغذی | محلول پاشی |
- مرحله پر شدن دانه
این مرحله دانه ها پر می شوند و اگر بذر گندم را فشار دهیم مایع سفید رنگی از آن خارج میشود به اصطلاح خمیری می شوند. پس از تلقیح و تشکیل اولیه دانه، برای تشکیل بذر با ذخایر زیاد، گیاه مواد فتوسنتزی را از اندام رویشی به خوشه منتقل می‌کند. باید توجه داشت که تنش خشکی (کم آبی) و وجود بادهای گرم در این مرحله سبب کاهش انتقال مواد به خوشه ودرنتیجه چروکیدگی دانه خواهد شد. بنابراین، تأمین نیاز مزرعه به آب و مدیریت صحیح آبیاری در این مرحله امری ضروری است.. کودهای پتاس بالا به صورت محلول پاشی در برنامه کوددهی گندم در این مرحله نقش اساسی را ایفا می کنند. چرا که پتاسیم باعث پر شدن بیشتر دانه ها و کاهش چروکیدگی می شود.
| مرحله رشد | نوع کود | نحوه استفاده |
|---|---|---|
| دانه بندی |
کود های پتاس بالا | محلول پاشی |
نقش ازت، فسفر و پتاس در رشد گندم
بدون مدیریت مناسب تغذیه و حاصلخیزی خاک، تولید مداوم یک محصول سبب کاهش مقدار عناصر غذایی در خاک می گردد. در طول زمان کاهش تجمعی این عناصر سبب کاهش حاصلخیزی خاک، کاهش تولید و عملکرد گندم و کیفیت آن می شود.
مصرف عناصر غذایی از طریق کودهای شیمیایی و آلی این نقیصه را جبران می نمایند. از طرف دیگر مصرف بیش از حد برخی از عناصر موجب بروز مشکلات زیست محیطی و اقتصادی شده و باعث ایجاد خسارت به گیاه، دام و در نهایت انسان می گردد.
از این رو رعایت اصل برقراری تعادل در میزان مطلق و نسبی مصرف عناصر غذایی برای پایداری در تولید و حفظ حاصلخیزی خاک و سلامت محیط زیست و در نهایت حرکت در راستای کشاورزی پایدار الزامی است. از میان کودهای پر مصرف ازت، فسفر و پتاسیم جزء پرمصرف ترین آن ها می باشد. میزان موجود و یا نبودن این عناصر در خاک کشت گندم و رشد آن ها تاثیر به سزایی دارد.
جمع بندی
نیاز گیاه و بستر کشت، بهترین کود برای گندم را تعیین می کنند. در واقع این نیاز گیاه است که مشخص می کند در یک زمان چه کودی بهترین است و می تواند ایده آل ترین تأثیر را روی گیاه بگذارد. گیاه شما به هر کودی که نیاز داشته باشد شما باید با کیفیت ترین آن را تهیه کنید. زیرا کودهای با کیفیت پایین در خوش بینانه ترین حالت فقط بر روی گیاه اثر مثبت نمی گذارد در صورتی که در اغلب موارد منجر به آسیب گیاه و محصول نیز می شود.